Beşikten Beşiğe Atık - Dr. Duygu Erten

Dr. Duygu Erten
P.E., LEED AP BD+C, LEED Faculty

“Bizler her birimiz hayat ağının bir parçasıyız. Ä°nsanlığın sürekliliÄŸi, elbette, daha büyük anlamıyla, yaÅŸam ağının kendisidir. Ve bu güzel mavi ve yeÅŸil yaÅŸayan gezegene yaptığımız kısa ziyarette insanlığın sürekliliÄŸini saÄŸlamak için iki seçeneÄŸimiz var: onu incitmek veya ona yardım etmek. Bu tercih tamamen sana kalmış”
Ray Anderson, INTERFACE firmasının kurucusu (1)

“Atık yiyecektir. Daha Az Kötü, Ä°yi Olmaz. Amaç, iÅŸi iyi yapmaktır.”
William McDonough & Michael Braungart (2)

DoÄŸa kanunlarının doÄŸrusal bir çizgisi yoktur. Bütün kaynaklar ve yaÅŸam, döngüseldir. Hücreler dokuları; dokular, organları ve sistemleri; sistemler de bir araya gelerek canlı organizmayı meydana getirir. Bu nedenle aslında dünyada “çöp” diye bir kavram yoktur. Her canlı atığı, baÅŸka bir canlının besinidir. Atıkdan enerji üretilir ve bu sayede canlılar geliÅŸerek büyür. Bu döngüyü bozan tek varlık insanın yarattığı ürünlerdir. DoÄŸanın akışı döngüsel iken, insanın yarattıkları doÄŸrusal bir düzlemde akmaktadır. Günümüzde bu akışın döngüsel olmamasının önündeki en büyük engellerden biri, ürün toplama planlarının ve ürünleri yeniden kullanmayı saÄŸlayacak endüstriyel altyapının eksikliÄŸidir. Ekonomik modelleri yeniden düÅŸünmek sadece sistemlerin yeniden düzenlenmesini deÄŸil, iÅŸ modelinin de yeniden tanımlanmasını gerektiriyor (5). Avrupa Komisyonunun Döngüsel Ekonomi Çerçevesi, bu sorunların bazılarını çözmekten bahsediyor. Avrupa Komisyonuna göre “Döngüsel Ekonomide yeniden kullanma, tamir etme ve geri dönüÅŸüm, norm; çöp ise geçmiÅŸin unsuru haline gelecek. Komisyona göre döngüsel ekonomi AB iÅŸ dünyasının 600 milyar euro tasarruf yapmasını saÄŸlayacak (3). 

BeÅŸikten BeÅŸiÄŸe Cradle to Cradle (C2C) kavramı, bir ürünün yaÅŸam döngüsünü tanımlarken, beÅŸikten mezara kavramının yerine, sonsuz kullanım olasılığını gözönünde bulundurarak sıfır atık ötesine geçer.

Prof. Dr. Michael Braungart tarafından Almanya’da 1987 yılında kurulan EPEA (Environmental Protection Encouragement Agency), uluslararası bir araÅŸtırma enstitüsü olarak, dünyanın her yanında yeni proseslerin, ürünlerin ve hizmetlerin tasarımında “BeÅŸikten BeÅŸiÄŸe” metodolojisinin uygulanması için çalışıyor. EPEA aynı zamanda C2C patentinin sahibi.

Bu patent, malzeme dünyasına teknik çevrim, beÅŸikten beÅŸiÄŸe, upcyling, yani geri dönüÅŸümü güç olan maddeleri, yeniden kullanılabilir, orijinal ve çevre dostu ürünler haline dönüÅŸtürme gibi yeni kavramlar getirmiÅŸtir. Patent birçok sektörde sürdürülebilirlik hareketinin yolunu açmıştır. C2C konseptine göre her sektörde tasarımcılar yeni ürünler ortaya koymaya baÅŸlıyorlar. Bu ürünler ilk günden, kullanımlarının sonunda biyolojik çevrime girebilecek ve en azından kompost olabilecek ya da teknik çevrimlere girebilecek ÅŸekilde tasarlanıyor. Atık kavramı yok oluyor. Bunun yerine eskiyince tekrar üretildiÄŸi fabrikalara yollanabilen ürünler ortaya çıkıyor. DüÅŸünce sistemi gereÄŸi, bu anlayışla tasarlanan ve üretilen çevreci ürünler aynı zamanda yüksek kalitede oluyor.

EPEA, C2C patentini bir sertifikaya çevirmiÅŸ ve çevreci malzemeleri verme çalışmalarını yürütmektedir. C2C logosu sayesinde iÅŸletmeler ekolojik ve akıllı bir tasarım yaptıklarını görünür bir ÅŸekilde ortaya koyabilmektedirler. Tüketici de C2C logosunu taşıyan ürünün ekolojik kalite ölçütlerini taşıdığını kolayca görebilmektedir. C2C sertifikası, Basic- Silver-Gold ve Platin olmak üzere dört ayrı seviyede verilmektedir.

C2C etiketi alan malzemeler ÅŸu üç anlayışa göre tasarlanmaktadır.
1) Atık=Besin Bu eşitlik atık kavramı ortadan kalkıyor anlamına geliyor.
2) GüneÅŸ enerjisinin (doÄŸrudan ya da depolanmış veya dönüÅŸmüÅŸ olarak) kullanılıyor olması
3) Biyolojik ve kültürel olmak üzere çeÅŸitliliÄŸin desteklenmesi (1).

BÄ°YOLOJÄ°K BESÄ°N DÖNGÜSÜ
Biyolojik besinler doÄŸal ürünlerdir ve biyolojik olarak parçalanırlar. Yeryüzü için bir tehlike oluÅŸturmazlar. Kullanıldıktan sonra atıldıklarında doÄŸaya karışır ve parçalanma proseslerine katılırlar. Buna benzer biçimde biyolojik besin olarak tasarlanmış ürünler “tüketim ürünleri” adını alırlar. Güvenli bir ÅŸekilde doÄŸaya geri dönerler, saÄŸlıklı ve yaÅŸayan sistemlerde besin olurlar. Temizlik maddeleri, tek kullanımdan sonra atılan ambalajlar, kullanılırken biyolojik, kimyasal ve fiziksel olarak deÄŸiÅŸime uÄŸrayan ürünler (halı tabanları, fren balataları gibi) biyolojik besin olarak geliÅŸtirilmeye uygun tipik tüketim ürünleridir.

Teknik Besin Döngüsü ise karmaşık, dayanıklı tüketim ürünleri ve mineral kaynaklara göre teknik “metabolizma”ya girebilirler. Bu metabolizma çevriminde atıklar deÄŸil, besinler oluÅŸur. “Teknik bir besin”, daha sonra tekrar geri kazanılabilmesi ve tekrar kullanılabilmesi için kapalı bir üretim çevriminde kalması gereken bir malzemedir. Malzeme bu sayede yaÅŸam çevrimleri sırasında deÄŸerini ürün olarak korur. Malzemelerin deÄŸerlerini artırmalarına “upcycling” adı verilmektedir. Bu teknik besinler, uzun süreli ihtiyaçlar için üretilecek “dayanıklı tüketim ürünleri” içinde kullanılmaktadırlar. Kullanıcı üründen sanki sahibiymiÅŸ gibi yararlansa da ürün gerçekte üreticisine ait olarak kalmaktadır (3).

Bu sonsuz sirkülasyon, tekrar hazırlanma ve yeniden yararlanma için geliÅŸtirilmiÅŸ olan dayanıklı tüketim ürünleri yaratabilir. Yer döÅŸemesi sektöründe, Amerikan Shaw firması, ürün hizmeti konseptini benimsemiÅŸ bulunmaktadır. Shaw, EcoWorx yer döÅŸemesini, Naylon 6 eski halı elyaflarının tekrar geri kazanıldığı ve önemli bir malzeme kaybına yol açmadan yüksek kaliteli ipliÄŸe dönüÅŸtüren bir sistem geliÅŸtirmiÅŸ. GeliÅŸtirilen bu sistem, yeni yaÅŸam çevrimi sayesinde eski Naylon 6’ya yeni bir deÄŸer katmaktadır. Halbuki bilinen geri dönüÅŸüm proseslerinde, sentetik malzemenin polimer uzunluÄŸu kısaldığı ve inorganik malzeme baÅŸka bir madde ile kirlendiÄŸi için, son ürünün kalitesi düÅŸmektedir. Bu da geri kazanılan malzemeden yararlanmayı sınırlamakta ve kullanım alanını daraltmaktadır (4).

Bu kavram, kalite kaybı olmaksızın sonsuza dek tekrar kullanılan “kalitesi artırılan” güvenli iÅŸlemler ve ürünler yaratmamız gerektiÄŸi üzerine kurulu. Önceleri gerçekçi gelmeyen bu fikir, Braungart ve McDonough tasarım uygulamalarında defalarca kullanıldı. McDonough, bir Ä°sviçre ÅŸirketi için bir ekolojik tekstil içeriÄŸi hazırlama ile görevlendirildi. Åžirket, baÅŸlangıçta geri dönüÅŸümlü pamuk ve PET kullanarak yapılan bir tekstil ürünü önermiÅŸti. Ancak C2C felsefesine göre yazılan raporda ÅŸunlar yazılıydı.
1) Kullanılan malzemeler, mesela pamuk, yüksek pestisit seviyelerini kullanarak ve üretmek için büyük çevresel hasar yaratan, dünyadaki en zararlı bitkidir. PET, gibi zararlı kimyasallar içeriyor.
2) ÇoÄŸu ürünün içinde zehirli maddeler var.
3) PET ÅŸiÅŸe geri dönüÅŸtürülemez. Çünkü bu bir döngü sonudur. Ayrılamayan uyumsuz malzemeleri karıştırdığından, ürün asla geri dönüÅŸtürülemez. Bu gerçek bir atık, ancak C2C felsefesine göre artık atık yok, her ÅŸey geriye dönebiliyor.

SIFIR ATIÄžA DOÄžRU
Avrupa BirliÄŸi’nde inÅŸaat projelerinden çıkan inÅŸaat ve yıkım atığı, en gereksiz atık malzemelerindendir. En son çıkan inÅŸaat ve atık raporuna göre, bu atık Avrupa BirliÄŸi’ndeki tüm atığın %30’unu oluÅŸturmaktadır. Bu atığın %60’ı atık sahalarına yollanmaktadır. Yollanmayanlar ise ayrıştırmanın çok zor olduÄŸu ÅŸekilde toplanmakta ve içindeki kıymetli maddelerle atık olmaktadır (down-cycled). Her yıl inanılmaz miktarda ekonomik ve çevresel deÄŸer artarak çöpe gitmektedir. Ancak bu deÄŸiÅŸebilir. Döngüsel ekonomi ve bu sistem için geliÅŸtiriyor olduÄŸumuz iÅŸ modelleri “Tasarım, kullanım ve yeniden kazanım” döngüsünden yola çıkarak atığı bir deÄŸer olarak görür. Çevreci, ekolojik malzemeler ortaya koyabilmek için gereken çıkarmaları ve eklemeleri yaparak döngüsel tasarım moduna geçebilir. Birçok bina malzemesinin yüksek geri dönüÅŸüm oranını kaldırmak gibi özellikleri vardır. Bu sayede daha yüksek ekonomik geliÅŸme saÄŸlanabilir.

Tablo 1: Ülkelere Göre Kategorize edilmiÅŸ atık miktarları
Ref: EUROSTAT (tehlikeli ve NACE Rev. 2 faaliyeti): 26-10-2017

Tablo 1’den de görüleceÄŸi gibi Türkiye atığı ayrıştırarak ayırmada ve ayırdığını raporlamada henüz iÅŸin başındadır. Gereken veriler olmadan sıfır atık stratejileri kurgulamak da güçtür. Döngüsel tasarım sayesinde artan malzeme verimliliÄŸi, farklı stratejiler için bir platform yaratacaktır. Bazı stratejiler, malzemeler için maksimum deÄŸer yaratırken, bazıları var oldukları ürününün deÄŸerine deÄŸer katmaktadırlar (mesela binalar). Döngüsel iÅŸ modelleri (DÄ°M), için malzeme üreticileri, müteahhitler, son kullanıcılar ve geri dönüÅŸtürücüler gibi tüm paydaÅŸları kapsayan bir tanımlama çerçevesi ve uygun döngüsel malzeme tasarım stratejileri gereklidir. Bunun için önce kritik ham malzemelerin ortaya konması gerekmektedir (5).

Sürdürülebilir bir yeÅŸil yaÅŸam modeli artık tüm dünyanın arayışıdır. YeÅŸil Binaların en önemli parametrelerinden biri atığın azaltılmasıdır. Ancak bu konuda kurumsal bilinç ve yeÅŸil iÅŸ yapış ÅŸekillerinin dışında bireysel bilincinde yerleÅŸtirilmesi her birimizin sorumluluÄŸudur.

KAYNAKLAR
1) https://www.ted.com/talks/ray_anderson_on_the_business_logic_of_sustainability?language=tr (EriÅŸim Tarihi: 1.11.2017)
2) McDonough, W. and Braungart, M. 2013. The Upcycle: Beyond Sustainability-Designing for Abundance. New York: North Point Press.
3) Cradle To Cradle: Remaking the Way We Make Things, William McDonough&Michael Braungart, North Point Press, 2002.
4) Ellen MacArthur Foundation (EMF). 2012. Towards the Circular Economy Vol. 1: An Economic and Business Rationale for an Accelerated Transition. Ellen MacArthur Foundation: Cowes.
5) Clinton, L. and R. Whisnant. 2014. Model Behavior - 20 Business Model Innovations for Sustainability. London: SustainAbility.

E-dergi üzerinden okumak için lütfen tıklayınız...